Η επίδραση της διάρκειας και της ενόρασης του Βergson στη ζωγραφική του Matisse*

του Χρήστου Νεδελκόπουλου

Ο Matisse, ζωγράφος των αρχών του εικοστού αιώνα, ξεκινάει το εικαστικό του έργο με υφολογικούς πειραματισμούς πάνω σε θέματα από νεκρές φύσεις και θαλασσογραφίες κυρίως του Μονέ. Επηρεάστηκε από τον Van Gogh στην άρνηση της παραδοσιακής χρήσης του επίπεδου χρώματος, από τον Gauguin όχι τόσο στα θέματα και στο ύφος αλλά στο ρόλο που αναλαμβάνει το χρώμα μέσα στον πίνακα και από τον Cezanne ως προς την αρχιτεκτονικοποίηση του ζωγραφικού χώρου. Στην πρώτη δεκαετία του αιώνα, οι πίνακες του γεννούν το φως, αποκτώντας το χρώμα αυτόνομη εκφραστική αξία («το φως…συμβολίζει οτιδήποτε κάνει καλό, οτιδήποτε γιατρεύει. Σε όλες τις θρησκείες του κόσμου συμβολίζει την αιώνια σωτηρία» Schopenhauer). H αφρικανική πλαστική, η βυζαντινή τέχνη, ακόμα η ιαπωνική τέχνη και το μεσογειακό τοπίο, διαμόρφωσαν το προσωπικό του στιλ. Η γόνιμη επίδραση όλων αυτών των πολιτισμών, τον οδήγησαν στο φοβισμό. Γι αυτή τη στροφή, το λόγο έχουν η αντικατάσταση της τάξης του νέο-ιμπρεσιονισμού από τις δυνατές πινελιές και τις χρωματικές αντιθέσεις. Εν συνεχεία ο χαρακτηρισμός αυτών των έργων από τους κριτικούς ως «άγρια θηρία» (fauves), έδωσε το όνομα στο κίνημα.

Οι φοβιστές οδηγούνται από το συναίσθημα και το ένστικτο και αναζητούν τρόπους ερμηνείας και σχολιασμού για τον κόσμο. Ο Matisse και το κίνημα του φοβισμού οφείλει τον πυρήνα της σύλληψης του σε κεντρικές έννοιες της θεωρίας του Bergson για τη διάρκεια. Η έννοια της έντασης και της ενόρασης εφαρμόζονται στην αισθητική του Matisse με την πολλαπλότητα των χώρων και την ποιοτική σύλληψη του χρώματος. Όταν ερχόμαστε σε επαφή με τον πίνακα, το έργο μας ξυπνάει ένα είδος ψυχικής έντασης, δηλαδή εντοπίζουμε στοιχεία που επιδρούν συγκινησιακά πάνω μας. Αυτό συνδέεται με αυτό που ο Bergson ονομάζει ενόραση. Στη σχέση μεταξύ ζωγράφου και μοντέλου απεικόνισης, παρεμβαίνει η ένταση που εκφράζεται μέσω του χρώματος και της φόρμας. Οι καταστάσεις της έντασης είναι αντικείμενο αυτογνωσίας του συνειδητού. Ο ρόλος του καλλιτέχνη είναι να μεταφράσει την αρμονία σε εικόνα. Αυτή είναι η εσωτερική ύπαρξη των πραγμάτων όπου ο καλλιτέχνης μέσω της φόρμας και του χρώματος και εξ’ αιτίας αυτών βλέπει να παρουσιάζονται.

Στους φοβιστικούς πίνακες, προτού δούμε τη γυμνή γυναίκα ή τη μανιασμένη θάλασσα, πρόκειται για μια επιφάνεια καλυμμένη με χρώματα. Οι φοβιστές γνώριζαν την ενορασιοκρατική αντίληψη του Bergson και έτσι στους πίνακες τους, η μοναδική πραγματικότητα είναι η δημιουγός εξέλιξη. Ότι βλέπουμε συμβαίνει στον πραγματικό χώρο ανάμεσα στο έργο και το θεατή. Αλλά για τον καλλιτέχνη πρώτα απ’ όλα είναι χρόνος και εν προκειμένω δημιουργός χρόνος. Έτσι τι κόκκινο είναι κόκκινο αλλά γίνεται το κόκκινο του τριαντάφυλλου και η καμπύλη είναι καμπύλη αλλά γίνεται η διαχωριστική καμπύλη ανάμεσα στους λόφους και τον ουρανό. Είναι το διαρκές γίγνεσθαι. Είναι η ενόραση μέσω της οποίας γνωρίζουμε την εξέλιξη όπου ο χρόνος δεν είναι πια χρόνος αλλά γίνεται διάρκεια.

---

*Henri Bergson, Η δημιουργική εξέλιξη, μετάφραση Κωστής Παπαγιώργης και Γιάννης Πρελορέντζος, επίμετρο Γιάννης Πρελορέντζος, εκδόσεις Πόλις, 2005 και The new Bergson, συλλογικό, Manchester university press, 1999.