Τρίτη 4 Αυγούστου 2015

ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ: Ο μύθος ως διαπολιτισμική ρίζα (τέταρτο μέρος)



Θοδωρής Τζίμας

Σε μεγάλο βαθμό, ένας πολιτισμός αντανακλάται στον τρόπο που στοχάζεται και διαχειρίζεται τους μύθους, τις παραδόσεις και γενικότερα το περιεχόμενό του, στο βαθμό που αντιμετωπίζει και προσλαμβάνει τους άλλους πολιτισμούς, αλλά και στο επίπεδο που διαχειρίζεται τα πιο «αδύναμα» (ή λιγότερο προστατευμένα) μέλη του. Σημαίνοντα ρόλο εδώ έχει ο μύθος, υπό την έννοια ότι η εξέλιξη ενός πολιτισμού κι εν γένει ο χαρακτήρας που έχει αυτός βασίζεται σε μύθους, ιστορίες και δοξασίες που του έχουν παραδοθεί -λιγότερο ή περισσότερο τροποποιημένοι- μέσα στα χρόνια.

Η φύση

Η φιλοσοφία με την επιστημολογική της προέκταση δημιουργεί το υπόβαθρο που καθορίζει εν πολλοίς το είναι των πραγμάτων και τους δρόμους της δημιουργίας. Σημαίνοντα ρόλο στην εξελικτική πορεία της φιλοσοφίας, με την έννοια της ανθρώπινης σκέψης και θέσμισης, είχε πάντοτε η φύσις. Σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ, η φύσις, η οποία εννοιολογικά προσδιορίζει όλο το φάσμα της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας, «σημαίνει αυτό που επιτρέπει να προέρχεται κάτι από τον εαυτό του»[1]. Στη πραγματικότητα, όλη η πορεία της δημιουργίας και της ανθρώπινης εξέλιξης σχετίζεται με τη σχέση με τη φύση, όρος ο οποίος προσεγγίζει ετυμολογικά και εννοιολογικά το «τετελεσμένο γίγνεσθαι».
Ανατρέχοντας σε προαριστοτελικές καταγραφές, ο μύθος σχετίζεται με τη φύση δίδοντας ουσιαστικά μια πρώτη θεωρία περί συμπαντικής προέλευσης. Αυτό γίνεται ακόμη πιο σημαντικό, αν ταυτιστεί με μια πρώτη απόπειρα γνωσιολογικής προσέγγισης της εξέλιξης. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πρώτοι μύθοι σχετίζονται θεματικά με  την θεογονία (πχ. Ησίοδος) και κατ’ επέκταση με τη κοσμογονία. Η εξελικτική κοινωνική διαδικασία έχει λοιπόν μια επαφή με τη φύση, αλλά και προσδιορίζεται σε σχέση με την απόσταση που χωρίζει τον πολιτισμό από τη φύση. Τη σημαίνουσα σχέση φύσης-πολιτισμού υπερτονίζει ο Σωσίρ, ο Λέβι-Στρως και πολλοί άλλοι ερευνητές.
  Με λίγα λόγια, ο πολιτισμός σχετίζεται με την διαμορφωμένη σχέση που έχει με τη φύση. Η σχέση αυτή έχει να κάνει εν πρώτοις με τη φύση ως φυσικό περιβάλλον, αλλά και με τη φύση του ανθρώπου. Μάλιστα, προσδιορίζεται και σε περαιτέρω επίπεδα: σχέση φυσικού περιβάλλοντος-ανθρώπου, σχέση ανθρώπου-ανθρώπινης φύσης, σχέση ανθρώπου με άνθρωπο μέσα στο φυσικό περιβάλλον κ.ο.κ.



Ο μύθος

Όσον αφορά τον μύθο έχει ιδιαίτερη σημασία να τονιστεί η ομοιότητα, ως μια κοινή ρίζα, μεταξύ των πολιτισμών. Ο μύθος φαίνεται να είναι ένα απαράλλαχτο στοιχείο κάθε κοινωνίας. Η διαχείριση των μύθων σαφώς παρουσιάζει παραλλαγές, το μυθολογικό στοιχείο ως βάση-εκκίνηση είναι όμως κοινό.
Ο Λέβι-Στρως καταγράφοντας σε τέσσερεις τόμους μια σειρά από 810 μύθους κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «κάθε μύθος είναι διαφορετικός. Ωστόσο, νοούμενοι συνολικά, ανάγονται όλοι στο ίδιο πράγμα»[2]. Κάθε μύθος παρουσιάζεται ως μια παραλλαγή μιας κοινής μυθολογικής παράδοσης. Η δομική προσέγγιση του Λέβι-Στρως οδήγησε στο να συνυπολογιστούν οι μύθοι διαφορετικών πολιτισμών ξέχωρα από το ομιλούν υποκείμενο. Έτσι, μπορούν να μελετηθούν οι μύθοι και τα χαρακτηριστικά τους ως αντικειμενικά κατασκευάσματα που ως επί το πλείστον έχουν μεταξύ τους δεσμούς αλληλεξάρτησης και διατηρούν υποδόρια στο εσωτερικό τους αυτές τις σχέσεις σύνδεσης. Αυτή η διαπίστωση γίνεται ακόμη πιο σημαντική αν υπολογιστεί ότι κάθε μύθος, που προφανώς η διάσωση, η αναπαραγωγή και η διάδοσή του συνιστούν πρώτα απ’ όλα αναγνώριση από τον εκάστοτε πολιτισμό, είναι κομμάτι της ταυτότητας της κοινωνικής ομάδας που διαμορφώνει αυτόν τον πολιτισμό, και όχι μόνο κομμάτι, αλλά αντανάκλασή του. Και αντίστροφα, μια κοινωνική ομάδα αναπαράγει με τον ανάλογο τρόπο τον εκάστοτε μύθο, γιατί αναγνωρίζει μέσα στο μύθο τη ταυτότητά της.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το μυθολογικό στοιχείο που υπάρχει γύρω από τον Οιδίποδα κι εν γένει από τον λεγόμενο Θηβαϊκό κύκλο. Ένας κοινός μυθολογικός άξονας, ο οποίος διατηρείται στα βασικά του σημεία (εκεί έγκειται το κοινό μυθολογικό υλικό) οδηγεί σε μια καταγραφή που αποκλίνει σημαντικά από τον έναν ή τον άλλον συνθέτη, από τη μία ή την άλλη χρονική περίοδο. Για παράδειγμα, στο έργο του Σοφοκλή Οἰδίπους Τύραννος πρόθεση του συγγραφέα είναι να καταδείξει την αδυναμία (με την έννοια του ανέφικτου) του ανθρώπου να διαφύγει από το πεπρωμένο του, γι’αυτό καταλήγει στην αυτοτύφλωση του Οιδίποδα ως μια συνειδητή επιλογή αυτοτιμωρίας. Αντίστοιχα, όμως, 27 χρόνια αργότερα, στη τραγωδία με τίτλο Οἰδίπους ἐπὶ Κολωνῷ ο ίδιος συγγραφέας πραγματεύεται τον λυτρωτικό θάνατο του Οιδίποδα. Από το ίδιο μυθολογικό υπόβαθρο προέρχεται η τραγωδία Ἑπτὰ ἐπὶ Θήϐας του Αισχύλου, η Αντιγόνη του Σοφοκλή, η (μη σωζόμενη) Οἰδίπους του Αισχύλου, οι Φοίνισσαι του Ευριπίδη κ.α. Κάθε υπόθεση που δεσπόζει σε καθεμία από τις παραπάνω τραγωδίες είναι διαφορετική ανάλογα με το ποιοι είναι οι στόχοι κι ο χαρακτήρας του κάθε έργου (λ.χ. η Αντιγόνη διαπραγματεύεται την ηθική υποχρέωση για τήρηση των ηθικών-θεϊκών κανόνων με κάθε κόστος). Ωστόσο, καθεμία από τις παραπάνω υποθέσεις διαδραματίζεται κάτω από μια όμοια για όλες μυθολογική παραδοχή.
Σύμφωνα με τον Λέβι-Στρως, ο δυτικός ανθρωπισμός αποξένωσε τον άνθρωπο από ό,τι βρίσκεται έξω από αυτόν, επομένως τον απομόνωσε και από άλλους πολιτισμούς, αλλά και από την φύση. Η ριζοσπαστική θέση του Λέβι-Στρως προχωρά ακόμα πιο πέρα, ώστε να θεωρεί ότι αφού ο σύγχρονος άνθρωπος έχασε τους δεσμούς του με την φύση, δεν κατάφερε να αντιληφθεί ότι ο πολιτισμός του στην ουσία προέρχεται από αυτήν. Έτσι, έγινε κοινωνική μάθηση και ως τέτοια μεταβιβάστηκε και στον πολιτισμό η εχθρότητα απέναντι σε καθετί μη συμβατό, σε καθετί διαφορετικό, συμπεριλαμβανομένης πρώτα απ’ όλα της φύσης.
Έχει βέβαια ενδιαφέρον ο καθορισμός του όρου πολιτισμός όπως τον όρισε η Άρεντ (και δεν απέχει πολύ από την αντίληψη του Λέβι-Στρως): απέδωσε στον πολιτισμό την υπέρβαση του απλού κύκλου της ζωής, μέσω της σταδιακής απόσπασης του ανθρωπίνου όντος από τη φύση.
Ωστόσο, το σημαντικό στοιχείο που προσέθεσε ο Λέβι-Στρως μέσω της δομικής μεθόδου ήταν ότι σε μια φαινομενικά διαφορετική πολιτισμική συγκρότηση υπάρχουν κοινά στοιχεία, άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους. Με άλλα λόγια, έθιξε την ενότητα μέσα στα πλαίσια της διαφορετικότητας κι κατέδειξε συνεκτικά στοιχεία σε αντιθετικά σχήματα. Επιπλέον, στο εσωτερικό του δίπολου ομοιότητα-διαφορετικότητα υπάρχει μια αλληλουχία, μια αμφίδρομη σχέση, που δεν σχηματοποιείται μόνο με το γεγονός ότι σε διαφορετικά πράγματα εντοπίζεται μια κοινή βάση, αλλά κι αντίστροφα: μια κοινή βάση δημιουργεί τη διαφορετικότητα.
Ο μύθος είναι μόνο ένα παράδειγμα, που παρόλα αυτά καλύπτει πολλά πεδία της κοινωνικής ζωής. Είναι -εκτός των άλλων- το μέσο που παραδοσιακά χρησιμοποίησε ο άνθρωπος για να εναποθέσει και να καταγράψει τις παραδόσεις, τις σκέψεις, τους φόβους, τις αντιλήψεις κι εν γένει τις ανάγκες του και τις αγωνίες του για την καθημερινότητά του και συνολικά για την ύπαρξή του.
Ωστόσο, τα συμπεράσματα που εξάγονται από τη μελέτη των μύθων μπορούν να διευρυνθούν σε όλο το φάσμα του πολιτισμού. Για παράδειγμα, τα τελετουργικά που χρησιμοποιεί κάθε πολιτισμός μέσα στην ιστορία για τον γάμο ή τον επικήδειο διαφέρουν πολλές φορές σημαντικά μεταξύ τους. Εν τούτοις, υπάρχει στο εσωτερικό τους μια σταθερή βάση, μια κοινή αναγκαιότητα, η οποία μορφοποιείται αναλόγως μέσα από παραλλαγές και μετασχηματισμούς των τελετουργικών. Αυτό συνιστά και τη διάσταση μεταξύ πολιτισμικών μοντέλων, αλλά και μια ρητή ένδειξη ίσων καταβολών των κάθε λογής πολιτισμών και ακολούθως μια απόδειξη πολιτισμικής ισότητας.


[1] Συλλογικό, Αριστοτέλης, Άπαντα 41 – Φυσική ακρόασις (Φυσικά), σελ. 36.
[2] Levi-Strauss, LHomme nu, Plon, Παρίσι, 1871, σελ. 620. Παρατίθεται στο Renault, Alain, Η φιλοσοφία, σελ. 196.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Η τέχνη δεν αναπαριστά αυτό που βλέπουμε. Μάλλον μας κάνει να το δούμε. (P. Klee)

Η τέχνη δεν αναπαριστά αυτό που βλέπουμε. Μάλλον μας κάνει να το δούμε. (P. Klee)