Τρόμος και παράνοια στις 20:00 - συμβολή στην απομυθοποίηση των ειδήσεων

Θοδωρής Τζίμας

Τόσες και τόσες σελίδες έχουν γραφτεί για την τηλεόραση και την μεγαλύτερη ναυαρχίδα της, τα δελτία ειδήσεων. Ωστόσο, πάντα υπάρχει κάτι να προσθέσει κανείς στο μωσαϊκό. Ακούγοντας όλον αυτόν τον θόρυβο δεν μπορεί κανείς να αντισταθεί. Αν ήταν σχολική έκθεση, το παρακάτω άρθρο θα μπορούσε να απαντά στο θέμα «Τι μου αρέσει περισσότερο στα δελτία ειδήσεων». Επειδή όμως δεν γίνεται να σου αρέσει μόνο ένα πράγμα, παρακάτω ακολουθούν 8 σημεία που σύσσωμο το αφηνιασμένο τηλεοπτικό κοινό λατρεύει να μισεί.

Σημείο πρώτο: Οι ειδήσεις όπως και να παρουσιάζονται σχετίζονται με το "νέο". Από τον αρχαίο αγγελιαφόρο και τον μεσαιωνικό κήρυκα φτάσαμε στα δελτία ειδήσεων και τον Πρετεντέρη. Κατά συνέπεια, ο πρωθυπουργός θα κάνει νέο διάγγελμα κι ο γιατρός νέο ιατρικό ανακοινωθέν. Όλοι έχουν τον ρόλο τους στην καινοτομία.

Πόσο "νέο" είναι όμως αυτό; Κι αν όντως έχουμε ανάγκη από "νέα", τότε γιατί ταυτιζόμαστε με το παραδοσιακό κι αναμενόμενο; Η απάντηση είναι μάλλον απλή: πείθουμε τον εαυτό μας ότι κάτι είναι καινούργιο για να μην παραδεχθούμε ότι λατρεύουμε την τυποποίηση.

Όση καινοτομία περιέχεται στις δηλώσεις ποδοσφαιριστών και αθλητικών παραγόντων, άλλη τόση περιέχεται και στις ειδήσεις (ή τουλάχιστον σε αυτό που μα θράσος ονομάζεται έτσι). "Δεν πρέπει να υποτιμήσουμε τον αντίπαλο", "ο κόσμος ήταν ο δωδέκατος παίκτης", "η ομάδα μου έδωσε το 100% των δυνάμεών της", "δεν συνηθίζω να σχολιάζω την διαιτησία, αλλά...", "κοιτάμε τον επόμενο αγώνα". και άλλα τέτοια πλαστικά, βαρετά και στερεότυπα. Οι ειδήσεις όμως δεν διαφέρουν και πολύ: "σύμφωνα με έγκυρες πληροφορίες", "η αστυνομία έχει εξαπολύσει ανθρωποκυνηγητό", "οι γνωστοί-άγνωστοι", "βουβός πόνος", "δεν θυμίζει σε τίποτα", "οι κάτοικοι δεν το βάζουν κάτω". Α ναι, και "ευχαριστούμε που ήσασταν μαζί μας".

Κι όμως κάθε μέρα αυτήν την ιστορία την τρώμε αμάσητη. Από την άλλη, κατηγορούμε άνετα τον πολιτικό λόγο. Βέβαια, αφού είναι ξύλινος και τυποποιημένος… Τον ξύλινο λόγο, τον σχεδόν αποφθεγματικό, που διαποτίζει την επικοινωνία τον αγνοούμε. Αλλά όσο κι αν ενοχλεί η τυποποίηση και ο στερεότυπος λόγος, ποιος μπορεί να αρνηθεί την θαλπωρή που νιώθουμε μέσα του μακριά από δύσκολες λέξεις και ακόμα δυσκολότερες σημασίες; Αυτά τα απλά, ασήμαντα και καθημερινά έχουν εντυπωθεί μέσα μας. Τα αναγνωρίζουμε στο θυμικό μας με την παραμικρή αναφορά χωρίς καμιά διαδικασία σκέψης. Αυτός άλλωστε δεν είναι κι ο σκοπός των ειδήσεων και της τηλεόρασης;

Το καλοκαίρι δεν υπάρχουν ειδήσεις, έλεγε ο Ουμπέρτο Έκο. Όχι ότι δεν υπάρχουν γεγονότα. Αλλά εφόσον δεν υπάρχει δέκτης, δεν υπολογίζονται για ειδήσεις. Εξάλλου, οι ειδήσεις είναι επανάληψη. Δεν αναπαράγεται τίποτα που να μην μπορούμε να ακούσουμε. Περισσότερο είναι κάτι από τα παλιά, κάτι που ακούσαμε και θα το ξανακούσουμε. Κάτι που περιμένουμε να ακούσουμε, κάτι αναμενόμενο. Δεν είναι δα και τόσο κακοί οι καναλάρχες, που θα μας πρόσφεραν κάτι που δεν αντέχουμε να ακούσουμε. Επομένως, ακούμε αυτά που θέλουμε να ακούσουμε. Αυτά που έχουμε ανάγκη.

Σημείο δεύτερο: τι θέλουμε τελικά να ακούσουμε; Το μόνο σίγουρο είναι ότι ΔΕΝ θέλουμε να ακούσουμε «καλά» νέα, ούτε βαρετές ιστορίες. Και βέβαια δεν μας ενδιαφέρει η καθημερινή ρουτίνα – τέτοια έχουμε, δεν θέλουμε άλλη. Τι θέλουμε λοιπόν; Ας ρίξουμε μια ματιά στην στερεότυπη φρασεολογία των ειδήσεων μπας και βγάλουμε μια άκρη. "Λουτρό αίματος", "δρακόντεια μέτρα ασφαλείας", "εκατόμβη θυμάτων", "στυγερή δολοφονία", "προσωπικό δράμα", "κρατικός μηχανισμός", "ενέδρα θανάτου", "πλήρωσε με την ζωή του", "ράγισε καρδιές", "αναπάντητα ερωτήματα", "οργιάζουν οι φήμες", "χτύπημα του Εγκέλαδου". Μέχρι και στα αθλητικά, "εσχάτη των ποινών"… Τώρα κάτι γίνεται!

Βαρύγδουπες εκφραστικές διατυπώσεις που ενώ εν πρώτοις μοιάζουν τρομοκρατικές, στην ουσία δεν είναι. Το αντίθετο. Ο θεατής είναι τόσο εξοικειωμένος με αυτές τις πεπερασμένες εκφράσεις, που η απουσία τους δεν φορτίζει συναισθηματικά το γεγονός. Αλλά όχι, ας φερθούμε προβοκατόρικα κι ας αλλάξουμε λίγο αυτές τις διατυπώσεις.

λουτρό αίματος → ατομικό έγκλημα / εκατόμβη θυμάτων → μαζική εξόντωση

οργιάζουν οι φήμες → φημολογείται / πλήρωσε με την ζωή του → σκοτώθηκε

στυγερή δολοφονία → σκληρό έγκλημα / ραγίζω καρδιές → στεναχωρώ

εσχάτη των ποινών → πέναλτι

Μα δεν έχει πλάκα έτσι! Είναι ανάλατο, σχεδόν βαρετό… Κι επίσης, απαιτεί από τον θεατή να φορτίσει αυτός συναισθηματικά την είδηση. Η είδηση παραμένει είδηση, αλλά η τυποποιημένη εκφραστική διατύπωση την κάνει λίγο πιο αιχμηρή, λίγο πιο «ενδιαφέρουσα». Και χωρίς να απαιτεί από εμάς να τονίσουμε τις γωνίες… Όχι, θα πάρουμε την πρώτη εκδοχή, αυτήν στην οποία είμαστε συνηθισμένοι.

Σημείο τρίτο: τα ονόματα των πρωταγωνιστών δεν οξύνουν συναισθηματικά την είδηση κι επίσης ακριβώς για τον ίδιο λόγο δεν ενδιαφέρουν ΚΑΝΕΝΑΝ! Αυτό το ξέρουν τα κανάλια, οπότε μας απάλλαξαν εξαρχής από άσχετες πληροφορίες. Αρκεί ένα "θύμα βιασμού" ή "αδερφός θύματος" για να μας καθηλώσει μπροστά στην οθόνη. Γιατί να γνωρίζουμε το όνομα, όταν από κάτω μπορεί απλά να γράφει "δικηγόρος 16χρονης", "πατέρας αγνοούμενου", "υιοθετημένη"; Δεν έχει καμία σημασία ποιος είσαι ή πως λέγεσαι. Σημασία έχει μόνο ο βαθμός εμπλοκής σου στον συμβάν. Κι αν δεν είσαι μπλεγμένος στο συμβάν θα σε μπλέξουν τα κανάλια έτσι κι αλλιώς. Γι’ αυτό, ενώ γράφει από κάτω "αυτόπτης μάρτυρας", μπορείς να ξεκινήσεις την συγκλονιστική μαρτυρία σου με την φράση "από ο,τι άκουσα κι από ο,τι μου είπαν…".

Κι αν όλη η κοινωνία ψάχνει για ήρωες, δεν θα τους βρει στις ειδήσεις. Εδώ μετράει μόνο το γεγονός. Οι μαρτυρίες προσώπων εμπλεκόμενων στο γεγονός χρησιμεύουν ως αναγκαστική διαδικασία μόνον εφόσον προσφέρουν στην συναισθηματική ένταση. Μετράει μόνον η ιδιότητα (κι αυτή τόσης διάρκειας όσο το ρεπορτάζ). Επομένως, η ανωνυμία επιβάλλεται. Εξάλλου, η ανωνυμία του πλήθους δεν ήταν ποτέ άλλοτε πιο διακριτή από ότι στην τηλεόραση.

Σημείο τέταρτο: αυτοί που παρελαύνουν κάθε μέρα στις ειδήσεις πως διάολο κατάφεραν να είναι λίγο πιο επώνυμοι; Το κατάφεραν με το να είναι εμείς. Προφανώς, γνωρίζουν ότι ωρύονται, ότι βρίζουν και ότι εκχυδαΐζουν καθετί. Γνωρίζουν ότι λένε ψέματα. Γνωρίζουν πολύ καλά το ρόλο τους στο παιχνίδι. Και παίζουν και καλό θέατρο. Πολυτάλαντοι και παντογνώστες γαρ… Μας εκπροσωπούν με αξιώσεις. Γιατί λένε όσα θα έλεγε ο μέσος τηλεθεατής ή όσα σκέφτεται, ακόμα κι όσα ντρέπεται να ξεστομίσει. Ακριβώς γι’ αυτό η τηλεόραση είναι μαζική ψυχοθεραπεία. Τζάμπα group therapy. Δεν το λες και μικρό πράμα… Έτσι, οι τηλεκριτικοί και πάσης φύσεως κριτές παρελαύνουν δια τηλεοράσεως κατά τέτοιον τρόπο, ώστε εμείς οι άμοιροι τηλεθεατές να ταυτιζόμαστε μαζί τους.

Κατά συνέπεια, σημείο πέμπτο: όπως κάθε τηλεθεατής που σέβεται τον εαυτό του κατακρίνει όλα τα προγράμματα που παρακολουθεί μανιωδώς, όμοια πράττει και το τηλεοπτικό σύστημα. Επομένως, μην μας παραξενεύει η αντίφαση. Αλλά ποια αντίφαση; Καμία! Το σύστημα έχει αυτό-ίαση, θρέφεται από μόνο του. Έτσι, θα δούμε και θα ξαναδούμε γνωστές περσόνες του "ποιοτικού" χώρου να κατηγορούν από τα δελτία του Star την τηλεόραση ότι "έχει ρημάξει τα μυαλά των ανθρώπων" ή ότι "πλασάρει ψεύτικα πρότυπα στη νεολαία". Ο καθένας θα φιλοξενηθεί στα τηλεοπτικά παράθυρα για λίγη τηλεοπτική κριτική. Δεν συζητάμε για τη τηλεσάτιρα που αποδοκιμάζει την τολμηρότητα και καυτηριάζει την χυδαιότητα. Πώς το κάνει αυτό; Μα φυσικά χρησιμοποιώντας ανυπέρβλητο λεξιλόγιο, όπως "μαλάκας", "πήδημα", "λούτσος" ή άλλες παρόμοιες εκφράσεις και σεξουαλικά υπονοούμενα.

Αυτό το γαϊτανάκι είναι κυρίαρχο σε όλη την δομή του σύγχρονου πολιτισμού. Η τηλεόραση προτρέπει σε όλα αυτά που κατά τα άλλα απορρίπτει και κατακρίνει. Όμως, για το δίκαιο της υπόθεσης, όταν φερειπείν η Ευρωπαϊκή Ένωση κάνει καμπάνια κατά του καπνίσματος και ταυτόχρονα χρηματοδοτεί της καλλιέργειες καπνού, η τηλεόραση είναι μόνο μια μικρογραφία αυτής της γελιότητας.

Η κριτική λοιπόν έχει πολλά πρόσωπα. Το καλύτερό της όμως είναι αυτό που δεν είναι κριτική, αλλά φαίνεται ως τέτοια. Κάθε αξιολόγηση παίρνει αξία ανάλογα με το περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσεται και ανάλογα με το λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί. Για παράδειγμα, βεβαίως η εμπορευματοποίηση είναι κακή. Ρωτήστε όποιον τηλεορασόπληκτο θέλετε. Όμως, οι υψηλές πωλήσεις είναι καλές. Αντίστοιχα, η έμπρακτη κριτική των ειδήσεων σε επίπεδο καθημερινότητας είναι κακή, είναι επιτηδευμένη, είναι "θολοκουλτουριάρικη". Η κριτική των ειδήσεων στα τηλε-παράθυρα είναι καλή, είναι δείγμα σώφρονα ανθρώπου που "λέει τα πράγματα με το όνομά τους".

Επομένως, το μέσο είναι το μήνυμα; Για να κάνεις την καταγγελία σου πιο προσιτή στο φιλοθεάμον κοινό πρέπει να εισέλθεις στο μέσο. Έτσι, η επιτυχία είναι διπλή: από την μία, βγαίνεις στο γυαλί, διαφημίζεσαι, το παίζεις και σοβαρός κριτικός. Από την άλλη, τα ΜΜΕ διασώζονται, γιατί η καταγγελία σου είναι αναίμακτη εφόσον γίνεται μέσα από αυτά. Εξάλλου, πάντα οι παρόντες εξαιρούνται…

 Σημείο έκτο: η πληροφορία και οι ειδήσεις είναι δύο πράγματα άσχετα μεταξύ τους. Με άλλα λόγια, οι ειδήσεις είναι ειδήσεις όταν έχουν θέαμα. Όποια και να είναι η είδηση, αν δεν είναι καταγεγραμμένη σε βίντεο δεν μετράει. Ναι ok, δεκτό, εξερράγη ηφαίστειο στην Ιταλία. Αν δεν έχεις βίντεο της έκρηξης, είναι σαν να μην έγινε ποτέ. Αντίστοιχα, το ίδιο συμβαίνει με την συντριβή ενός αεροσκάφους, την βύθιση ενός πλοίου, ακόμα και με τα γιαούρτια που έφαγε ο κάθε πολιτικός. Δεν έχει κανένα τηλεοπτικό ενδιαφέρον, αν δεν προσφέρεται για τηλεοπτικό κανιβαλισμό. Κάπως έτσι, η ανθρώπινη τραγωδία και οποιαδήποτε άλλη είδηση μετατρέπεται σε ψυχαγωγία. Το φιλοθεάμον κοινό δεν ψάχνει πληροφορία. Ψάχνει θέαμα. Κι αν γίνεται, σε αργή κίνηση παρακαλώ.

Σημείο έβδομο: σωστά αντιλαμβανόμενοι την ανάγκη για θέαμα, οι καναλάρχες εντόπισαν (και όπου δεν υπήρχαν, δημιούργησαν) δίπολα αντιπαράθεσης. Ο τηλεθεατής δεν θέλει να βλέπει Το μικρό σπίτι στο λιβάδι. Θέλει ίντριγκα. Τι να την κάνει μια πολιτισμένη πολιτική συζήτηση, που ο καθένας τα βρίσκει με αυτόν που βρίσκεται στο διπλανό παράθυρο; Βαρετό! Πρέπει να δημιουργούνται δυαδικές συγκρούσεις. Από κει και πέρα, δίκιο έχει αυτός που φωνάζει περισσότερο.

Πέραν του πολιτικού, αυτή η κόντρα εμπλουτίζεται και στο lifestyle. Μοντέλο εναντίον μοντέλου, τραγουδίστρια εναντίον μοντέλου, τραγουδίστρια εναντίον τραγουδίστριας, ηθοποιός εναντίον τραγουδίστριας και το κράξιμο πάει λέγοντας. Δεν είναι δα και τόσο δύσκολο: δήλωση-απάντηση-ανταπάντηση-ξεκατίνιασμα. Κάπως έτσι, το Star κάλυψε τηλεοπτικό χρόνο για μια εβδομάδα κι εμείς βρήκαμε ασχολία. Κατά κανόνα, το τηλεοπτικό κοινό δεν διάκειται ιδιαίτερα φιλικά προς κάποιον από τους δύο αντιμαχόμενους. Ενδεχομένως, να μην τους ξέρει καν (όπως κι η μάνα τους). Δεν έχει καμία σημασία! Το κοινό αντιμετωπίζει την σφοδρή μιντιακή σύγκρουση όπως κι έναν αγώνα ποδοσφαίρου.

Σημείο όγδοο: μέρος του θεάματος είναι το ψεύτικο που μοιάζει αληθινό. Φυσιολογικά, αυτό δεν θα ήταν και τόσο μεγάλο πρόβλημα. Το πρόβλημα ξεκινά από την στιγμή που το ψεύτικο γίνεται πιο αληθινό από το αληθινό. Γιατί σήμερα το ψεύτικο έχει υποκαταστήσει το αληθινό. Κάποτε στις κινηματογραφικές ταινίες αρκούσε ο ήχος του όπλου για να αποδώσει τον θάνατο του ηθοποιού. Όχι πια. Σήμερα για να αποδοθεί πιστά ο θάνατος πρέπει το πλάνο να εστιάσει, ο ήχος να κλιμακωθεί, η κίνηση να γίνει αργή, η λεπτομέρεια της λεπίδας ευδιάκριτη και η πρώτη σταγόνα αίμα φετίχ. Τότε ο θάνατος μοιάζει αληθινός αφήνοντας σοκαρισμένο τον θεατή. Το φιλοθεάμον κοινό έχει εθιστεί σε αυτό το πακέτο. Οτιδήποτε άλλο είναι λίγο. Επομένως, πώς να φορτιστεί κανείς πχ. με τον θάνατο ενός μετανάστη ή ενός ανήλικου, έτσι όπως προβάλλεται στην κανονική ζωή; Ναι ok, τον πυροβόλησαν κι έπεσε κάτω. Τόσο αδικαιολόγητα, τόσο απλά, τόσο ψεύτικα!

Μήπως όμως το ίδιο δεν συμβαίνει και με κάθε γεγονός; Το πιπεράτο ψέμα είναι πιο ενδιαφέρον από την ανάλατη αλήθεια. Κάποτε είχε κάνει πάταγο μια "ανθελληνική" δήλωση του Κίσινγκερ περί "καταστροφής της ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού". Λίγο μετά αποδείχθηκε ότι η δήλωση ήταν κατασκευασμένη από τους ανθούς της ελληνικής ειδησιογραφίας. Ορισμένοι τηλεπλασιέ βιβλίων επικαλούνται ακόμη την φερόμενη ως δήλωση. Ανάλογο παράδειγμα είναι η προ μηνός «καταστροφή του Αττικόν από διαδηλωτές». Το Αττικόν όμως ποτέ δεν καταστράφηκε… Ποιος όμως θα ασχολούνταν με την διάψευση της "είδησης"; Κανείς… Δεν έχει ενδιαφέρον, ούτε θα κάνει νούμερα. Είναι αλήθεια. Και η αλήθεια είναι βαρετή. Επιπλέον, κρύβει μέσα της μια νομοτέλεια που ανακόπτει τους όρους του θεάματος. Κανείς δεν μπορεί να αναπτύξει θεωρίες συνωμοσίας, να καταγγείλει σκοτεινά κέντρα και να βάλλει κατά των πρακτόρων μυστικών υπηρεσιών. Η αλήθεια δεν έχει κανένα μυθοπλαστικό χαρακτηριστικό και δεν ευνοεί την ανάπτυξη αστικών μύθων. Μα πάνω από όλα δεν τονώνει την περιέργειά μας και τα τρομολάγνα μας αισθήματα. Δεν προσφέρεται για θέαμα. Απορρίπτεται!

Επομένως, η κριτική στις ειδήσεις αλλά και γενικότερα στα ΜΜΕ δεν πρέπει να λογίζεται ως εξατομικευμένη και απομονωμένη από την κοινωνική βάση στην οποία άλλωστε στηρίζεται. Τα ΜΜΕ ικανοποιούν τις ανάγκες ενός εξαιρετικά απαιτητικού φιλοθεάμονος κοινού. Είναι ένας αντικατοπτρισμός της ίδιας της κοινωνίας. Είναι οι τηλεθεατές της και όσα θέλουν από αυτά. Είναι οι ευσεβείς μας πόθοι και οι κρυφές μας φιλοδοξίες. Επομένως, ο σκοπός δεν είναι να αλλάξει η φύση των ειδήσεων ή των καναλιών. Ο σκοπός είναι να απεκδυθούμε τον (προσβλητικό) χαρακτηρισμό του "τηλεθεατή". Ο σκοπός είναι να αλλάξει ο ίδιος ο άνθρωπος.