Πέμπτη 27 Νοεμβρίου 2008

Αυτή τη μαζική κουλτούρα ποιος θα την «χρεωθεί»;

του Θοδωρή Τζίμα

Συνήθως, όταν αναφερόμαστε στη μαζική κουλτούρα συμβαίνουν τρία πράγματα. Το πρώτο είναι τα μειωτικά χαρακτηριστικά που σιωπηρά προσάπτονται σε αυτή. Πλάι σ’αυτό έρχεται και το δεύτερο: ο σαφής διαχωρισμός του ομιλητή από την μαζική κουλτούρα, στον οποίο πολλοί δίνουν (κάπως αυθαίρετα πολλές φορές) ελιτίστικα χαρακτηριστικά. Και τελευταία, ένα τρίτο θέμα είναι ότι αναφερόμενοι στον όρο «μαζική κουλτούρα» συνήθως έχουμε κατά νου μόνο τον 20ο αιώνα (επίσημα ως όρος χρησιμοποιείται από το 1880 και μετά αλλά ουσιαστικά μαζική κουλτούρα παρουσιάζεται σε όλο το φάσμα της ιστορίας - ενδεχομένως με διαφοροποιημένα χαρακτηριστικά).

Ο Μπράντλιντζερ σωστά σημειώνει ότι «η μαζική κουλτούρα εμφανίζεται στη σύγχρονη σκηνή ως όρος κατ’εξοχήν πολιτικός και Αποκαλυπτικός, που χρησιμοποιείται για να παραπέμψει σε ένα σύμπτωμα κοινωνικής νοσηρότητας»[1]. Και αυτό είναι μόνο μια αναφορά από ένα σύνολο θεωριών που συσχετίζει τη μαζική κουλτούρα με τη κοινωνική παρακμή. Στην πραγματικότητα, όλο το φάσμα της πολιτικής σκέψης έτρεξε να αποδοκιμάσει τη μαζική κουλτούρα (πλην ελαχίστων εξαιρέσεων που εντόπισαν στη μαζική κουλτούρα χαρακτηριστικά εκδημοκρατισμού, όπως πχ. ο Μίλερ).

Για το σύνολο σχεδόν της Αριστεράς η μαζική κουλτούρα είναι ένας από τους τρόπους που ο καπιταλισμός και οι ενορχηστρωτές του χρησιμοποίησαν για να εκτρέψουν το προλεταριάτο από τον επαναστατικό του ρόλο. Ένα κομμάτι του αναρχισμού την απέρριψε ως φαινόμενο που εντάσσεται σε ένα σύνολο κοινωνικής οργάνωσης η οποία βασίζεται στο θέαμα και το εμπόρευμα. Οι πριμιτιβιστές καταλογίζουν τη μαζική κουλτούρα στην άνοδο του τεχνολογικού πολιτισμού. Κάποιοι προτίμησαν να υιοθετήσουν άλλες, ριζοσπαστικές μορφές τέχνης (πχ. ντανταϊσμός, εξπρεσιονισμός κ.α.) ως εξατομίκευση του δημιουργού, ως απαλλοτρίωση κι εν τέλει ως αντίδοτο στην αστική κουλτούρα. Γενικά, η προοδευτική σκέψη βλέπει στη μαζική κουλτούρα έναν καλοκουρδισμένο μηχανισμό χειραγώγησης και κοινωνικής μάθησης της αντεπανάστασης, ένα μέσο άμβλυνσης των κοινωνικών και πολιτικών αντιφάσεων.

Από την άλλη, οι ελιτιστές αντιμετωπίζουν τη μαζική κουλτούρα ως μια κατώτερη δημιουργία αρμόζουσα στο επίπεδο των αποδεκτών της. Οι συντηρητικοί πιστεύουν ότι πρεσβεύει την απόκλιση από κάθε παραδοσιακή αξία και την ηθική κατάπτωση η οποία βέβαια αποκαλύπτει τη σαθρότητα της εποχής. Πάνω εκεί βασίστηκε κι ο κόσμος της θρησκείας (αν μπορούμε με κάποιον τρόπο να διαχωρίσουμε αυτούς του δύο). Οι υπερ-συντηρητικοί και οι πατριώτες ενοχλούνται από το ξενόφερτο στοιχείο που υπάρχει έντονο στη μαζική κουλτούρα και τονίζουν ότι στη μαζική κουλτούρα ενυπάρχουν όλα τα αρνητικά της απώλειας της εθνικής ταυτότητας. Οι νοσταλγοί της αριστοκρατίας εξέφρασαν τα φοβικά τους σύνδρομα, ότι δηλαδή μέσω της μαζικής κουλτούρας καταργούνται οι ταξικοί φραγμοί και εξομοιώνονται τα ταξικά χαρακτηριστικά. Άλλοι βέβαια περιορίστηκαν στο να αναδείξουν την δήθεν κενότητα της προοδευτικής σκέψης αφού είδαν τα σύμβολα και τα εργαλεία της να ενσωματώνονται σε μεγάλο βαθμό στη μαζική κουλτούρα και να προσλαμβάνουν χαρακτηριστικά lifestyle.

Από όλον αυτό τον συρφετό αναθεματισμού της μαζικής κουλτούρας δεν πρέπει να αφήσουμε έξω την εξουσία (οποιασδήποτε μορφής και απόχρωσης) που κατά καιρούς εμφανίζεται ως τιμητής της «υψηλής» κουλτούρας ή ακόμα κι ως φορέας αυτής. Παρουσιάζεται ως χορηγός, βραβεύει, διαχειρίζεται τα πολιτιστικά δρώμενα, δημιούργησε μέχρι και αρμόδιο υπουργείο (λες και είναι ποτέ δυνατό να θεσμισθεί η καλλιτεχνική δημιουργία…)[2].

Αφού όμως όλο το πολιτικό φάσμα κόπτεται για την υπεράσπιση της «υψηλής» κουλτούρας και την υπέρβαση από την μαζική κουλτούρα, τότε πώς διαιωνίζεται η τελευταία;

Εδώ μπαίνουν δύο παράγοντες.

Ο πρώτος είναι η –επιτέλους– πολιτικοποίηση/ιδεολογικοποίηση του θέματος. Η μαζική κουλτούρα δεν γεννήθηκε αυθαίρετα, τυχαία, ούτε στα πλαίσια της διαδοχής των πολιτισμών. Και πολύ περισσότερο δεν συντηρήθηκε τυχαία. Αναπτυσσόταν πάντα κάτω από μια συγκεκριμένη κοινωνική οργάνωση. Η μαζική κουλτούρα δεν μπορεί παρά να συνδέεται άμεσα με τις μαζικές κοινωνίες και φυσικά δεν πρέπει να λογίζεται ως τυχαίο γεγονός το ότι συμπίπτει χρονικά και ιστορικά με την ανάδυση συγκεντρωτικών συστημάτων (ρωμαϊκή αυτοκρατορία, ναζισμός, σταλινισμός κτλ.)[3].

Επίσης, μπορούμε να το εξετάσουμε αντίστροφα. Η τέχνη έχει συγκεκριμένα ειδοποιά χαρακτηριστικά. Μπορεί να γίνει φωνή (και γιατί όχι, κραυγή) της κοινωνικής και ατομικής απελευθέρωσης ή έστω της αναγκαιότητας αυτής. Δεν απελευθερώνει αυτόματα. Είναι όμως μέσο για απελευθέρωση. Όχι η ίδια η τέχνη, για την ακρίβεια, αλλά η πορεία προς αυτή, η διαδικασία της δημιουργίας και αυτό που αντανακλά το έργο τέχνης. Η συγκάλυψη, η ενσωμάτωση και η μετατροπή της σε κάτι το ανώδυνο αποδεικνύει την ενδεχόμενη δύναμή της. Η Σχολή της Φρανκφούρτης αναφερόταν στη συγκρότηση μιας ολόκληρης βιομηχανίας κουλτούρας που προσδιορίζεται ως ένα οργανωτικό μέσο που θετικοποιεί τον αρνητικό χαρακτήρα της τέχνης κι οδηγεί στην «εξαπάτηση των μαζών»[4].

Επομένως, η δημιουργία, η συντήρηση και η διεύρυνση της μαζικής κουλτούρας έχει συγκεκριμένο ρόλο και κυρίως συγκεκριμένο πατρονάρισμα, ενταγμένη βέβαια σε μια δεδομένη κοινωνική πραγματικότητα που βασίζεται στη καπιταλιστική οργάνωση, στην υπεραπλούστευση, στο κέρδος και στη δημιουργία ήσυχων και πειθήνιων όντων για τη διατήρηση των κεκτημένων από τη πλευρά της εξουσίας.

Ο δεύτερος παράγοντας είναι το άτομο και η ατομική ευθύνη που ο καθένας φέρει. Η παραδοχή της μαζοποίησης της κοινωνίας είναι παραδοχή της πραγματικότητας, αλλά δεν είναι πανάκεια. Αν η εξουσία είναι το υποκείμενο που ενεργεί, το άτομο είναι το αντικείμενο που υφίσταται την ενέργεια. Μάλιστα, πολλές φορές (τις περισσότερες) είναι και φορέας της μαζικής κουλτούρας. Οπωσδήποτε εμπίπτει σε μηχανισμούς χειραγώγησης, αλλά ο σκοπός είναι των ξεπέρασμα αυτών, η μεταρσίωση από κάθε λογής «κανονικότητες».

Κατευθυνόμενοι προς αυτή τη μεταρσίωση ας αντιληφθούμε καταρχήν ότι η μαζική κουλτούρα δεν είναι αυθύπαρκτη, δεν εμφανίστηκε από μόνη της, από το τίποτα. Και ακόμα ότι δεν έχει μόνο αποτελέσματα. Έχει δημιουργούς, συμμέτοχους και κυρίως έχει αιτίες και λόγους να υπάρχει…



[1] Brantlinger, Patrik, Άρτος και Θεάματα, μτφ. Ζ.Σαρίκας, εκδ. Νησίδες, Θεσσαλονίκη 1999, σελ. 26.

[2] Αλλά ακόμα και μ’αυτό το προσωπείο δεν μπορέι να κρύψει τη δίψα της για θεάματα (κάπως έτσι πάει πλάι-πλάι η Επίδαυρος και η Eurovision) και τις εκλεκτικές συγγένειες με τη πολιτιστική βιομηχανία. Με το αζημίωτο βέβαια.

[3] Γι’αυτό και έχει σημασία ο όρος «μαζική κουλτούρα». Κάποιες πιο μετριοπαθείς τάσεις αρνούνται αυτόν τον όρο και αρκούνται στο χαρακτηρισμό «δημοφιλής κουλτούρα». Ίσως να μην είχε τόση σημασία αν δεν έμπαινε στη μέση το εννοιολογικό μέρος. Αυτό που σήμερα ονομάζουμε «μαζική κουλτούρα» είναι οπωσδήποτε και δημοφιλής. Δεν ισχύει όμως πάντα αντίστροφα.

[4] Αρκεί μόνο να σημειώσουμε δύο-τρία σημεία. Το 1915 λόγω της ευρείας αποδοχής του κινηματογράφου η αμερικανική κυβέρνηση επεδίωξε να τροποποιήσει το σύνταγμα ώστε να εξαιρεθεί ο κινηματογράφος από το άρθρο που κατοχύρωνε ελευθερία της έκφρασης. Γύρω στο 1930 συγκροτήθηκε η PCA, μια επιτροπή ελέγχου ταινιών που απαγορεύει μεταξύ άλλων τη προβολή σχέσεων μεταξύ ανθρώπων διαφορετικών φυλών, επιθέσεις εναντίον παγιωμένων θεσμών (Κράτος, αστυνομία, στρατός, οικογένεια, Εκκλησία κτλ), ελέγχει το κατά πόσο συμφωνεί με τη χριστιανική ηθική κτλ. Ο κρατικός παρεμβατισμός εξάλλου εμπόδισε τον Όλιβερ Στόουν να γυρίσει το Platoon νωρίτερα, ενώ απείλησε ωμά τον Bob Dylan να μετριάσει τη κριτική του στο πόλεμο αν θέλει να συνεχίσει να υπάρχει μουσικά! Μίλησε κανείς για ύπαρξη οργανωμένης βιομηχανίας κουλτούρας και για σύμπραξη του κράτους;

Τετάρτη 19 Νοεμβρίου 2008

Χαιρετισμός

"Κάθε έργο τέχνης αρέσει στην εποχή του, όχι μόνο για όσα πραγματώνει, αλλά και για όσα δεν πραγματώνει" (Gombrich)

Η τέχνη ως δημιουργία και οπωσδήποτε ως αναπόσπαστο κομμάτι της κουλτούρας εμπίπτει σε ένα γενικότερο πολιτισμικό και κοινωνικό πλαίσιο. Δεν είναι κάτι το εξωγενές, δεν αφορά μόνο τους "ταλαντούχους", δεν βρίσκεται πίσω από κλειστές πόρτες. Αντίθετα. Είναι -και δεν μπορεί παρά να είναι- Άρνηση. Εξάλλου, μόνο μέσα από την αρνητική θέαση των πραγμάτων ερχόταν πάντα η πολιτισμική εξέλιξη. Η τέχνη αρνείται. Ακόμα και την ίδια της τη φύση.

Πάνω σε αυτή τη λογική στήθηκε αυτό το blog. Ερασιτεχνικά κι οπωσδήποτε πειραματικά. Αυτό που φιλοδοξεί να πετύχει είναι να γίνει ένας διαδικτυακός τόπος διαλόγου και ανταλλαγής απόψεων μεταξύ όσων προβληματίζονται πάνω στο χαρακτήρα της τέχνης, σε ζητήματα αισθητικής, στην έννοια της κουλτούρας και στην αλληλεπίδραση αυτών με τη κοινωνία. Η θεματική του είναι τόσο συγκεκριμένη όσο και αόριστη. Δεν έχει δογματικό χαρακτήρα. Εξάλλου, τα όσα μπορούν να ειπωθούν σχετικά με ζητήματα κουλτούρας και καλλιτεχνικού ακτιβισμού είναι απεριόριστα, όπως και η κουλτούρα η ίδια.
Το παρόν blog δέχεται (και αναζητά) απόψεις, άρθρα, δοκίμια, δρώμενα, παρουσιάσεις βιβλίων/εντύπων, βιβλιοκριτικές, κριτικές γενικότερα.
Η πολιτισμική εξέγερση προϋποθέτει πρώτα από όλα την απελευθέρωση του πολιτισμού. Ας κινηθούμε προς τα εκεί...

Σάββατο 1 Νοεμβρίου 2008

Βιβλιογραφία


Παρακάτω παραθέτουμε έναν συγκεντρωτικό, πλην όμως καθαρά ενδεικτικό, 
κατάλογο βιβλίων σχετικών με τα ζητήματα που ασχοληθήκαμε έως τώρα 
και θεωρούμε αξιόλογα, φιλοδοξώντας να ανατρέξει ο αναγνώστης 
σε αυτή τη πρωτεύουσα βιβλιογραφία για πληρέστερη εικόνα.


·Bergson, Henri, Η δημιουργική εξέλιξη, μτφ Κ. Παπαγιώργης – Γ. Πρελορέντζος, επίμετρο Γ. Πρελορέντζος, εκδ. Πόλις, 2005

·Bergson, Henri, Οι δύο πηγές της ηθικής και της θρησκείας, μτφ. Β. Τατάκη, εκδ. Παπαδημητρίου, 1951

·Bookchin, Murray, Ιστορία, πολιτισμός και πρόοδος, μτφ Θ. Βελισσάρη και Γ. Δαρεμά, εκδ. Ισνάφι, Ιωάννινα, 2005

·Bookchin, Murray, Ξαναφτιάχνοντας την κοινωνία, μτφ Τ. Κυπριανίδη, εκδ. Εξάντα, Αθήνα, 1993

·Bookchin, Murray, Τι είναι κοινωνική οικολογία, μτφ Μ. Κορακιανίτη, εκδ. Βιβλιοπέλαγος, Αθήνα, 2000

·Bookchin, Murray, Το πρόταγμα του κομμουναλισμού, μτφ Α. Γκεζερλή, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2006

·Brantlinger, Patrik, Άρτος και Θεάματα, μτφ. Ζ.Σαρίκας, εκδ. Νησίδες, Θεσσαλονίκη 1999

·Breton, Andre, Μανιφέστα του σουρεαλισμού, μτφ Ε. Μοσχονά, εκδ. Δωδώνη 1972

·Chomsky, Noam, Τα ΜΜΕ ως όργανο κοινωνικού ελέγχου και επιβολής, μτφ Ν. Πάτσαλος, εκδ. Ελεύθερος τύπος

·Combrich, E.H., Το χρονικό της τέχνης, μτφ Λίνα Κασδαγλή, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης 2005

·Dodds, E. R., Οι έλληνες και το παράλογο, μτφ Γιώργης Γιατρομανωλάκης, εκδ. Καρδαμίτσα, 1977

·Foucault, Michel, Η ιστορία της τρέλας, μτφ Φ. Αμπατζοπούλου, εκδ. Ηριδανός

·Gadamer, Hans-Georg, Ο Λόγος στην εποχή της επιστήμης, μτφ Λ. Αναγνώστου, εκδ. Νήσος, 1997

·Habermas, Jurgen, Κείμενα γνωσιοθεωρίας και κοινωνικής κριτικής, μτφ Α. Οικονόμου, εκδ. Πλέθρον, 1990

·Habermas, Jurgen, Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας, μετάφραση Λ.Αναγνώστου – Α. Καραστάθη, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1993

·Heidegger, Martin, Η τέχνη και ο χώρος, εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Γ. Τζαβάρας, εκδ, Ίνδικτος, 2006

·Lafargue, Paul, Το δικαίωμα στην τεμπελιά, μτφ Β. Τομανάς, εκδ. Νησίδες, 2001

· Levi - Strauss, Claude, Φυλή και ιστορία - Ιστορία και πολιτισμός, μτφ Α. Στεφανής, εκδ. Πατάκης, 2003

·Lowy, Michael, Το άστρο του πρωινού, μτφ Θ. Παπαδόπουλου, εκδ. Ερατώ, Αθήνα, 2004

·Marcuse, Herbert, Αντεπανάσταση και εξέγερση, μτφ Α. Αθανασίου, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1974

·Marcuse, Herbert, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, μτφ Νικηφόρου Αιγινήτη, εκδ. Διογένης, Αθήνα, 1971

·Marcuse, Herbert, Έρως και πολιτισμός, μτφ Ιορδάνης Αρζόγλου, εκδ. Κάλβος 1981

·Marcuse, Herbert, Ο μονοδιάστατος άνθρωπος, μτφ Μπάμπη Λυκούδη, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1971

·Nadeau, Maurice, Ιστορία του σουρεαλισμού, μτφ Αλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου, Πλέθρον 2004

- Nietzsche, Friedrich, Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα, μτφ. Ζήσης Σαρίκας, εκδ. Νησίδες, Σκόπελος 2004.

·Vitti, Mario, Η γενιά του τριάντα, εκδ. Ερμής 2004

·Βαλαωρίτης, Νάνος, Ανδρέας Εμπειρίκος, εκδ. Ύψιλον 1989

 ·Γεωργίου, Θεόδωρος, Αισθητική θεωρία και μοντέρνα τέχνη, εκδ. Futura, Αθήνα, 2001

·Γεωργίου, Θεόδωρος, Η φιλοσοφία ως κριτική κοινωνική θεωρία, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2004

· Γεωργίου, Θεόδωρος, Σε τι χρησιμεύει η αισθητική;, εκδ. Σμίλη, Αθήνα, 1989

·Γκιμοσούλης, Κωστής, Βρέχει φως, Κέδρος 2002

·Κάλας, Νικόλαος, Η τέχνη την εποχή της διακύβευσης, μτφ Α. Παππάς, εκδ. Άγρα 1997

·Καστοριάδης, Κορνήλιος,  Χώροι του ανθρώπου, μτφ. Ζ.Σαρίκας, εκδ. Ύψιλον, 2007

·Καστοριάδης, Κορνήλιος, Ανθρωπολογία, πολιτική, φιλοσοφία, εκδ. Ύψιλον, 2005

·Καστοριάδης, Κορνήλιος, Ανθρωπολογία, πολιτική, φιλοσοφία, εκδ. Ύψιλον, 2001

·Καστοριάδης, Κορνήλιος, Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας, μτφ Τ. Παπαδοπούλου, εκδ. Πόλις, 2000

·Καστοριάδης, Κορνήλιος, Η ελληνική ιδιαιτερότητα, τόμος Β, Η πόλις και οι νόμοι, εκδ. Κριτική, 2008

·Καστοριάδης, Κορνήλιος, Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, μτφ Σ. Χαλικιάς – Γ. Σπαντιδάκη – Κ. Σπαντιδάκης, εκδ. Κέδρος, 2006

·Καστοριάδης, Κορνήλιος, Ο θρυμματισμένος κόσμος, μτφ Ζ.Σαρίκας – Κ.Σπαντιδάκης, εκδ. Ύψιλον, 1999

·Καστοριάδης, Κορνήλιος, Οι ομιλίες στην Ελλάδα, εκδ. Ύψιλον, 2000

·Καστοριάδης, Κορνήλιος, Οι χώροι του ανθρώπου, εκδ. Ύψιλον, 1995

· Μίσσιος, Χρόνης, Καλά εσύ σκοτώθηκες νωρίς, εκδ. Γράμματα, 1985

·Μπαγερής, Δημήτρης, Ο διάσημος Νικόλας Άσιμος, Σιγαρέτα 1999

·Πουλαντζάς, Νίκος, Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός, εκδ. Θεμέλιο, 2001

Η τέχνη δεν αναπαριστά αυτό που βλέπουμε. Μάλλον μας κάνει να το δούμε. (P. Klee)

Η τέχνη δεν αναπαριστά αυτό που βλέπουμε. Μάλλον μας κάνει να το δούμε. (P. Klee)